ارکان مدیریت از دیدگاه اسلام

هر علمی پایه‎ها و ارکانی دارد که مسائل مربوط در حوزه آن علم بر محور آن ارکان می‎چرخد و در ارتباط با آن ارکان معنا پیدا می کند. هرگاه یکی از این ارکان متزلزل شود، مجموعه آن سازمان فکری و علمی متزلزل خواهد شد. علم مدیریت نیز دارای ارکانی است که عبارت‌اند از:

1. برنامه‎ریزی:

به تدوین و تعیین فعالیت‎هایی که باید در محدوده راه‎ها و در چارچوب روش‎های مشخص انجام پذیرد، برنامه‎ریزی گویند.

اسلام، دین عبادت و زراعت، دنیا و آخرت، مادیت و معنویت است و به انسان با دیدی جامع می‎نگرد؛ از این رو به برنامه‎ریزی در ابعاد مختلف مادی و معنوی سخت توجه دارد.

قرآن و سنت، دو منبع غنی و گسترده‌اند که برای برنامه زندگی فردی و اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی، سیاسی و اقتصادی انسان مسلمان و حتی برای پس از مرگ او برنامه‎ریزی دقیقی کرده‌اند.

 2. سازمان‎دهی:

در فرهنگ اسلامی که فرهنگ نظم و انضباط است، سازماندهی جایگاه ویژه‌ای دارد. تقسیم کار، تحدید وظایف، جلوگیری از تداخل امور، و اختیار و آزادی در محدوده مسئولیت، از مسائلی هستند که اسلام برای سعادت انسان ضروری می‎داند.  

حضرت علی ـ علیه‎ السلام ـ خطاب به مالک اشتر می‎نویسد:

«ای مالک، بدان که جامعه‌ی تحت نظر تو به طبقات مختلفی تقسیم شده است و کار هیچ گروهی جز با گروه دیگر به کمال نمی‎رسد و هیچ دسته‎ای از دسته دیگر بی‎نیاز نیست».

یا در جایی دیگر می‎نویسد:

«ای مالک در کار کارمندانت با دقت بنگر و آنان را پس از آزمایش به کار بگمار».

3. هماهنگی:

 یکی دیگر از ارکان مدیریت، هماهنگی است. مدیر با یک سلسله حرکت‎ها و برنامه‎های منظم واحدهای مختلف سازمان را به یکدیگر مرتبط می سازد.

 هماهنگی و هم‎سویی در یک سازمان، از اهمیت خاصی برخوردار است و بدون هماهنگی، مجموعه، مجموعه نخواهد بود.

 چنان که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ پس از هجرت با ایجاد اخوت و برادری بین قبایل و افراد مختلف، انسجام و هماهنگی مطلوبی را به وجود آورد که عامل بسیاری از موفقیت‎های آن زمان مسلمین بود.

 4. نظارت:

یکی دیگر از ارکان مدیریت و از وظایف مهم مدیر نظارت و کنترل است. مدیر در حیطه نظارت، باید همه‌ی فعالیت‎های مجموعه را با برنامه‎ها بسنجد؛ چنان‌چه آنها با اهداف و برنامه‎ها تطابق داشته باشند، آن مجموعه، مجموعه موفقی خواهد بود.
مولای متقیان حضرت علی ـ علیه‎ السلام ـ می‎فرماید:

 «حاکم باید برای اطلاع از مردم، به ویژه طبقه‌ی محروم جامعه، دستگاه خاص نظارتی داشته باشد تا از مشکلات زندگی آنها آگاهی یابد».

«ای مالک از معتمدان خویش، کسی که خداترس و فروتن است، برای نظارت بر زندگی محرومان برگزین تا امورشان را به تو گزارش دهند.»

 اسلام نظارت مستقیم را به آن مفهومی که مدیر در جزئی‎ترین مسائل شخصاً نظارت کند، نمی‎پذیرد؛ زیرا معتقد است مدیر با پرداختن به کارهای فرعی از کارهای اصلی باز می‎ماند. حضرت علی ـ علیه‎ السلام ـ می‎فرماید:

 «کسی که خود را به کارهای غیرمهم مشغول سازد، کارهای مهم‎تر را ضایع می‎سازد».

به همین خاطر، اسلام نظارت غیرمستقیم را می‎پسندد، یعنی مدیر از طریق افراد دیگر که به منزله چشم او هستند، کار نظارت بر سازمان را انجام می‌دهد.

 حضرت علی ـ علیه‎ السلام ـ خطاب به مالک اشتر می‎فرماید:

 «ای مالک، در کارهای کارمندان کاوش کن و چشم‎هایی را به عنوان بازرس، که دارای خصوصیت صداقت و وفاداری‎اند، بر آنها بگمار؛ چون بازرسی کارهای آنان در پنهانی، وادارشان می‎کند تا امانت‌دار باشند و در برخورد با مردم به نرمی و محبت رفتار نمایند».

 حتی اسلام نظارت را به عنوان قانون شرعی و تکلیف الهی وظیفه‌ی همه‌ی مردم می‎داند تا نسبت به سرنوشت یکدیگر علاقه‎مند شوند؛ می‎توان در امر به معروف و نهی از منکر این نظارت و وظیفه را به روشنی دید.

«مردان و زنان با ایمان، بعضی ناظر و سرپرست بعضی دیگرند، به این معنا که همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر می‎کنند».

5. ارزش‎یابی:

بررسی میزان رسیدن به اهداف با توجه به امکانات موجود را ، ارزش‎یابی گویند. اسلام اهمیت خاصی برای ارزش‎یابی قایل است و آن را تحت عنوان محاسبه‌ی روزانه برای هر مسلمان توصیه می‎کند.

 چنان‎که حضرت امام کاظم ـ علیه‎ السلام ـ می‎فرماید:

«از ما نیست کسی که هر روز در یک محاسبه به ارزش‎یابی کارهای خود نپردازد و اگر کار نیکی انجام داد از خدا فزونی آن را نخواهد، و اگر کار زشتی انجام داد، از خدا آمرزش و توبه نخواهد».

نظام تشکیلاتی اسلام با توجه به معیارهای اعتقادی و جهان‌بینی این مکتب تنظیم می‎شود و مدیر اسلامی کلیه حرکت‎ها و فعالیت‎های خود را با ملاک‎های مکتبی و اعتقادی هماهنگ می‎کند و بنابر وظیفه دینی و تکلیف شرعی، اصول و معیارهای ارزش‎یابی را از این مکتب می‎گیرد.

 ابزار مدیریت از دیدگاه اسلام

 وسیله و ابزار، در پیش‎برد کارها و رسیدن به هدف، اهمیت خاصی دارد؛ زیرا خداوند، خلقت انسان را براساس اسباب و مسببات بنا نهاده و نیز اراده و لطف و قهر خویش را از طریق اسباب اعمال می‎کند.  

منابع :